حضانت به معنای مراقبت، محافظت و نگهداری از طفل توسط پدر و مادر است و با ولایت و قیمومیت تفاوت دارد. حضانت به امور مالی فرزند ارتباطی نداشته و تنها به معنای نگهداری و تربیت فرزند است و براساس ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی : نگاه‌داری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.
ممکن است زن و شوهر به هر دلیل جدا از هم زندگی کنند (چه طلاق گرفته باشند چه طلاق نگرفته باشند) در اینصورت حضانت طفل برای پسر و دختر تا هفت سالگی با مادر است. حضانت فرزند از هفت سالگی تا سن بلوغ با پدر است که برای دختر تا نه سالگی و پسر تا پانزده سالگی می باشد. لازم به ذکر است بعد از سن بلوغ خود فرزند تعیین می کند که می خواهد با پدر یا مادر زندگی کند اما در هر دو صورت تامین هزینه های زندگی فرزند بر عهده پدر خواهد بود.
نکته قابل توجه اینکه حتی قبل از طلاق، دادخواست حضانت، سلب حضانت و ملاقات فرزند در دادگاه ها پذیرفته می شود. چنانچه ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی مقرر داشته: برای نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است .
تبصره – بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف ، نگهداری طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه می باشد.
درخصوص طلاق هم یکی از وظایف دادگاه در پرونده های طلاق چه طلاق توافقی چه طلاق به درخواست زوج (مرد) و چه به طلاق به درخواست زوجه (زن)، تعیین تکلیف نگهداری و ملاقات فرزندان است. ملاک برای دادگاه باید رعایت مصلحت طفل باشد.
نکته مهم در خصوص طلاق توافقی این است که در حضانت طلاق توافقی، ممکن است زوجین توافق کنند نگهداری دائم با یکی از آنها باشد یا اینکه مثلا علی رغم اینکه فرزند کمتر از ۷ سال است ولی حضانت با پدر باشد و امثال آن، در این موارد توجه داشته باشید که مطابق ماده ۴۱ قانون حمایت خانواده ، هرگاه دادگاه تشخیص دهد توافقات راجع به نگهداری طفل بر خلاف مصلحت اوست، میتواند در مورد واگذاری امر حضانت به دیگری یا تعیین ناظر با پیش بینی حدود نظارت یا رعایت مصلحت طفل بر خلاف توافق زوجین عمل کند.
نتیجه اینکه اگر توافقی برای حضانت شده باشد فقط در صورت اثبات این موضوع که مطلحت طفل سلب حضانت است می توان نگهداری را از مادر یا پدر سلب کرد.
در صورت فوت یکی از ابوین، حضانت کودک (صغیر یا محجور) با پدر و یا مادری که زنده است خواهد بود، هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد. مثلاً با فوت پدر، حضانت طفل با مادر است، نه پدربزرگ طفل .
مطابق ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی در صورت فوت یکی از پدر یا مادر حضانت با دیگری است. بنابراین با فوت پدر نگهداری طفل با مادر است. عنایت داشته باشید که اگر پدر بزرگ پدری فرزند در قید حیات باشد ولایت با اوست. ولی نگهداری و حضانت با مادر است. و پدر بزرگ در صورتی می تواند سلب حضانت مادر کند که ثابت کند نگهداری و مراقبت او به صلاح و مصلحت فرزند نیست و مادر فاقد صلاحیت لازم است. بر همین اساس ماده ۴۳ قانون حمایت خانواده مقرر کرده است : «حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر آنها است مگر آنکه دادگاه به تقاضای ولی قهری یا دادسـتان، اعطای حضـانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد».
در صورتی‌که پدر و مادر هر دو فوت کرده باشند ، حضانت با جد پدری و پس از آن با سایر خویشاوندان طفل بر مبنای ترتیبات ارث است.
برای تشخیص عدم صلاحیت هر یک از والدین در نگهداری از فرزند توسط دادگاه، بطور کلی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اعتراض طرف مقابل نسبت به نحوه مراقبت از فرزند توسط فرد عهده دار
- ازدواج مجدد مادر
- اعتیاد
- بیماری واگیردار
- ابتلا به بیماری های روحی و روانی
- ارتکاب فساد اخلاقی
- عدم رسیدگی کافی به فرزند بنابه دلایلی از جمله مشغله زیاد کاری
- در معرض خطر قرار گرفتن سلامت جسمی و روحی فرزند توسط فرد عهده دار حضانت
- اجبار کودک به انجام اعمال غیر قانونی و خلاف شرع
- آزار و اذیت جسمی کودک
بر اساس ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی : «اگر مادر در مدتی که حضانت طفل به عهده او است مبتلا به جنون شود یا به دیگری شوهر کند حق حضانت با پدر خواهد بود». پس جنون یا شوهر کردن مادر (ازدواج مجدد) موجب سلب حضانت است.
بر اساس ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی : «هر گاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا ترتیب اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند».
- اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار.
- اشتهار به فساد اخلاق و فحشا.
- ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
- سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدی گری و قاچاق.
- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
همانطور که گفته شد، چهره دیگر حضانت، تکلیف والدین در نگهداری از فرزند است
ماده ۴۰ قانون حمایت از خانواده: «هرکس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد، حسب تقاضای ذی‌نفع و به دستور دادگاه صادرکننده رأی نخستین تا زمان اجرای حکم بازداشت می شود».
ماده ۵۴ قانون حمایت از خانواده : «هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل با اشخاص ذی‌حق شود، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و درصورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می شود.»
ماده واحده قانون مربوط به حق حضانت مصوب 22/4/1365 :«چنانچه به حکم دادگاه مدنی خاص یا قائم مقام آن دادگاه حضانت طفل به عهده کسی قرار گیرد و پدر یا مادر و یا شخص دیگری مانع اجرای حکم شود و یا از استرداد طفل امتناع ورزد دادگاه صادر کننده حکم وی را الزام به عدم ممانعت یا استرداد طفل می نماید و در صورت مخالفت به حبس تا اجراء حکم محکوم خواهد شد.»